21ος Αιώνας ή Μεσαίωνας;

Με την ανάρτηση αυτή επιχειρώ μια αλληγορική προσέγγιση στα γεγονότα της επικαιρότητας, όχι από τη σκοπιά του αποτιμητή, πόσο μάλλον του μελλοντικού ιστορικού, αλλά από αυτήν του άναυδου πολίτη. Και ειδικά του κορίνθιου, πού έζησε ένα βράδυ 'ταραχών' στην πόλη του κατά το οποίο η ακραία συντηρητική, επαρχιώτικη, βλαχομερακλίδικη προσέγγιση των δημοτικών αρχόντων, με έκανε να ντρέπομαι για άλλη μια φορά. Μοιραία αναδύονται ξανά και ξανά τα παλαιά ερωτήματα για τις αρετές της καλής διακυβέρνησης και τους κανόνες της κοινωνικής συνοχής. Μετά τον συγκεντρωτισμό του 20ού αιώνα, θα είναι ο 21ος μια εποχή επανανακάλυψης της τοπικότητας; Πώς αυτή η τόσο επιζητούμενη τοπική αυτονομία θα αναμιχθεί δημιουργικά με την πανταχού παρούσα παγκοσμιότητα; Μπορεί στη σύγχρονη εποχή να περιθωριοποιείται μια κοινωνική ομάδα, όπως κάποτε οι Βενετσιάνοι περιόριζαν τους εβραίους στην περιοχή ghetto της Βενετίας, εξ'ού και ο σχετικός όρος; Ποιός μπορεί να είναι λοιπόν ο ρόλος μιας σύγχρονης δημοτικής αρχής σε εξεγέρσεις σαν την τωρινή (εκτός από το να προσπαθεί να αναστηλώσει μια τεχνητά γιορταστική ατμόσφαιρα και να προστατεύσει το χριστουγεννιάτικο δέντρο στην Αθήνα ή τον φρεσκοστημένο Πήγασο στην Κόρινθο;). Μήπως η τέχνη μπορεί να μας δώσει κάποιες απαντήσεις;

Για να ξεκινήσω λοιπόν τη προσέγγισή μου, μετέφρασα και παραθέτω ένα μέρος μιας διάλεξης του καθηγητή Richard Ingersoll από το Rice University, στο Houston, Texas με τίτλο "Cities in History: The Uses of Decorum".


"Στην αίθουσα συνεδριάσεων των Noveschi (το συμβούλιο των Εννέα) στη Σιένα, τη Sala della Pace, υπάρχει ένα από τα μεγάλα ντοκουμέντα της πολιτικής ιδεολογίας της μεσαιωνικής πόλης-κράτους, εν μέρει επιγραφή και εν μέρει ζωγραφική, που είναι γνωστό ως 'κύκλος της καλής και κακής κυβέρνησης'. Οι τοιχογραφίες είναι του 1340 από τον Ambrogio Lorenzetti, ο οποίος ήταν επιφανές μέλος της άρχουσας τάξης και γνωστός, πέρα από τις δεξιότητες του ως καλλιτέχνη, για την ευρεία γνώση του της πολιτικής θεωρίας. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό έργο τέχνης, εντελώς διαφορετικό από προηγούμενα ή μεταγενέστερα έργα: συνδυάζει ρεαλιστικές όψεις για το τοπίο της καλής και της κακής πόλης, με αλληγορικές φόρμουλες για τις αρετές που απαιτούνται ώστε να επιτευχθεί καλή διακυβέρνηση. Χρησιμοποιώντας υπερ-προοπτική χωρική υποχώρηση, ο Lorenzetti δημιουργεί εξαίσια, μια ενιαία άποψη της πόλης και της εξοχής. Το έργο είναι ένα μανιφέστο, και είχε σκοπό να ενισχύσει το όραμα όσων είχαν ήδη πεισθεί - ένα μάθημα για τους εννέα, που εναλλάσσονταν κάθε δύο μήνες, υπενθυμίζοντάς τους τις συμφωνημένες αξίες και στόχους.

Θα ήθελα να αναλύσω το έργο αυτό του Lorenzetti σαν ένα μέσο κατανόησης της Μεσαιωνικής πόλης. Θα έπρεπε κανείς να το δει από αριστερά προς τα δεξιά, από την κακή πόλη προς την καλή πόλη. Το τείχος που αφιερώνεται στην κακή πόλη είναι μια υπενθύμιση του "τοπίου του φόβου" που αναφέρθηκε νωρίτερα (σημ. μτφ: ως 'τοπίο του φόβου' αναφέρεται ο συνδυασμός φτώχειας, λιμών, πολέμων και ασθενειών όπως η πανούκλα καθώς και σκληρών κοινωνικών διακρίσεων από την εκκλησία και την άρχουσα τάξη) και από το οποίο προήλθε η κοινωνία της εποχής. Είναι μια πόλη που κατοικείται από τέρατα, μορφές συχνά αναφερόμενες στις δυσκολότερες στιγμές της κοινωνίας πριν από το έτος 1000. Πάνω από την πύλη της πόλης, ίπταται μια τραχιά στρίγκλα που ονομάζεται "Timor", ή Φόβος, που κραδαίνει το ξίφος της και φέρει μια επιγραφή που αναφέρει:"Επειδή κάθε ένας επιδιώκει μόνο το δικό του καλό, σε αυτή την πόλη, η Δικαιοσύνη ανατίθεται στον Τύραννο. Έτσι, σ' αυτό το δρόμο, κανείς δεν περνά χωρίς φόβο για τη ζωή του, αφού γίνονται ληστείες εκτός και εντός των πυλών της πόλης". Παρακάτω βλέπουμε την ύπαιθρο να μαίνεται στις φλόγες με καιόμενα κτίρια και λεηλασίες, εγκαταλελειμμένα χωράφια, γέφυρες αποκλεισμένες από στρατιώτες. Η πύλη για την πόλη είναι επίσης αποκλεισμένη από στρατιώτες και μέσα στην πόλη, κατεστραμένα κτίρια, άνθρωποι που πολεμούν, γυναίκες που βιάζονται. Η πόλη προσομοιάζει προς την περιγραφή της κόλασης του Δάντη, "una citta dolente", μια πόλη που υποφέρει, και επιβιώνει μέχρι την πόλη της παλιάς φεουδαρχικής τάξης. Δίπλα στη σκηνή της κακής πόλης βρίσκονται οι αλληγορίες της κακής κυβέρνησης με την εικόνα του Τύραννου με τα κέρατα στο κέντρο και τη Δικαιοσύνη δέσμια στα πόδια του.

Στον επόμενο τοίχο βλέπουμε το αλληγορική διάγραμμα της καλής κυβέρνησης όπου η μορφή της Δικαιοσύνης ως υπομόχλιο για τις κλίμακες, είναι ισορροπημένη με την εστεμμένη μορφή του κοινού καλού. Αυτά ενώνονται με ένα σχοινί, το οποίο διέρχεται από μια μορφή που ονομάζεται Concord (λογοπαίγνιο για "με το σκοινί") και 24 καλοαναθρεμμένους ανθρώπους που κρατούν το σκοινί με αλληλεγγύη. Η μορφή της ειρήνης, ντυμένη με πανοπλία καταλαμβάνει το κέντρο της σύνθεσης και έδωσε το όνομά της στην αίθουσα. Η προσφυγή στη δικαιοσύνη είναι παντού: "Αυτή η Ιερή Αρετή (δικαιοσύνη), όπου έχει κανόνες, φέρνει την ενότητα στις ψυχές των πολιτών για να συγκεντρωθούν στο σκοπό να κάνουν το κοινό καλό τους, Θεό". Κυριολεκτικά, το κοινό καλό κατισχύει του ιδίου συμφέροντος. Η εικόνα καθιστά σαφές ότι δεν πρόκειται για ένα καθεστώς που βασίζεται στην αμνηστία: η δικαιοσύνη αποκεφαλίζει εκείνους που το αξίζουν και ενάντιοι στους απατεώνες είναι οι αστυνομικοί που συνέλαβαν τους κλέφτες και τους εχθρούς του κράτους και τους αλυσόδεσαν: ένα μείζον κατασκευαστικό έργο της εποχής είναι η φυλακή που προστέθηκε στο πίσω μέρος του Palazzo Pubblico.

Τέλος, υπάρχει και η απεικόνιση της καλής πόλης, μια εξιδανίκευση της Σιένα που αποδίδεται όχι με ρεαλιστικές, αλλά με ρητορικές λεπτομέρειες. Ως απάντηση στο άλλο τοίχο του Φόβου είναι η επιγραφή Securitas (Ασφάλεια) και μια εύθυμος, ημίγυμνη μορφή της νίκης, φέρουσα αγχόνη και η οποία ίπταται υπεράνω της πύλης της πόλης με την επιγραφή: "χωρίς φόβο κάθε άνθρωπος μπορεί να ταξιδεύει ελεύθερα, να καλλιεργήσει και να επιχειρήσει, εφόσον αυτή η κοινότητα θα διατηρήσει τη Δικαιοσύνη ως κυρίαρχο, διότι αυτή αποψίλωσε το κακό από όλες τις εξουσίες του". Η σύνθεση αυτή χωρίζεται σε δύο ίσα μέρη, σαν να λέμε ότι η καλή πόλη είναι μια μορφική ισορροπία της πόλης με την εξοχή.

Μέσα στα τείχη, η πόλη έχει μόνο λίγα αναγνωρίσιμα στοιχεία της Σιένα, όπως το κωδωνοστάσιο του Duomo και η μορφή της λύκαινας πάνω από την πύλη. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι σε αντίθεση με τις απόψεις της Αναγέννησης για την ιδανική πόλη, η ιδανική πόλη του Lorenzetti είναι θορυβωδώς γεμάτη κόσμο, πυκνή μέχρι του σημείου της εκρήξεως, με ποικιλία ετερογενών κτιρίων, κάποιων ημιτελών. Το μήνυμα είναι κυρίως να αφήνονται τα πράγματα ως έχουν, παρά να αναγκάζονται σε μια νέα γεωμετρική τάξη. Δεν υπάρχουν χώροι συνεκτικοί σαν την Piazza del Campo (η οποία παρεμπιπτόντως άνοιξε πέντε χρόνια μετά την ζωγραφική) στην εικόνα, αλλά μάλλον την τυχαία συλλογή κτιρίων, με ανοιχτό το ισόγειό τους για τις επιχειρήσεις και με πολυάριθμα παράθυρα. Ο πληθυσμός της είναι ένα μείγμα έφιππων ευγενών, οι έμποροι και μαγαζάτορες καθώς και οι χωρικοί. Δεν υπάρχουν κληρικοί παρόντες, ούτε στρατιώτες, κάτι που είναι εντελώς αντίθετο με τις δημογραφικές στατιστικές που αναφέρουν αρκετές χιλιάδες κληρικούς και τουλάχιστον 3000 στρατιώτες που χρησιμοποιούνται ως αστυνομία για την κοινότητα. Οι ευγενείς όλοι φαίνεται να εγκαταλείπουν την πόλη - είναι ελεύθεροι να κυκλοφορούν, αλλά σε μία εικόνα εξέρχονται μίας πύλης σε μια γαμήλια τελετή και σε μια άλλη, βγαίνουν έξω από την πύλη για κυνήγι. Στις καμάρες των καταστημάτων θα βρείτε ένα οινοπωλείο όπου οι άνθρωποι παίζουν σκάκι, ένα κοσμηματοπωλείο, ένα ράφτη, ένα τσαγκάρη κι ένα δάσκαλο με τους μαθητές του. Οι χωρικοί φέρνουν ξύλα και προϊόντα. Οι έμποροι έχουν μουλάρια φορτωμένα με σακιά, υπάρχουν άνδρες και γυναίκες που εργάζονται σε αργαλειούς στο παρασκήνιο. Είναι μια πόλη της εργασίας και της ανταλλαγής ενώ ταυτόχρονα επιτρέπει το παιδικό παιχνίδι και φαίνεται ιδανικά ελεύθερη από ταραχές. Η πιο περίεργη σειρά δυσανάλογων μορφών, εννέα κορίτσια που χορεύουν, ενώ ένα παίζει το ταμπούρλο, σαφώς αποτελεί αλληγορία της αρμονίας του συμβουλίου των Εννέα (Noveschi). Υπήρχαν νόμοι κατά του δημόσιου χορού ή της ένδυσης με πολυτελή φορέματα στους δημόσιους χώρους. Τα κτίρια στην πόλη ως επί το πλείστον έχουν δίχωρα παράθυρα, με γλάστρες. Υπάρχουν σε εξέλιξη οικοδομές, σημάδι μιας υγιούς οικονομίας τότε όπως και τώρα, δεδομένου ότι ένα σημαντικό τμήμα της οικονομίας είχε σχέση με τις αγοραπωλησίες ακινήτων.

Έξω από την πύλη συναντάμε έναν κυνηγό με γεράκι, του οποίου η ρεαλιστική στροφή του σώματος δείχνει μια σύγχρονη αντίληψη του χώρου. Κοντά του είναι ένας ζητιάνος και αγρότες να φέρνουν χοίρους και εμπορεύματα. Η ύπαιθρος είναι καλά οργανωμένη με βίλες και αγροκτήματα. Οι έμποροι έρχονται στην πόλη μέσω μιας γέφυρας, και όλα φαίνονται καλοποτισμένα. Η αλληγορική φύση της εικόνας γίνεται σαφής με τη φύτευση να γίνεται από τους αγρότες σε ένα μέρος της εικόνας και τη συγκομιδή σε άλλο. Στο βάθος φαίνεται η θάλασσα, και το επίνειο της Σιένα, η Talamone. Το μήνυμα είναι σαφές ότι για να διατηρήσει την ευημερία, οι Noveschi πρέπει να συνεχίσουν να συντηρούν το οδικό δίκτυο. και την επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο. Καθώς η πόλη είχε υποστεί ένα λιμό ένα χρόνο πριν από την έναρξη του έργου από τον Lorenzetti, η αφθονία της υπαίθρου είναι σαφώς ένας μύθος, ότι μια συνεκτική πολιτική για το νερό προσπαθούσε μόλις να εγκαθιδρυθεί. Τόσο η εικόνα της υπαίθρου όσο και της πόλης ήταν αναγνωρίσιμες ως η Σιένα, αλλά σαφώς εκείνης που είχε επιλύσει τις κοινωνικές συγκρούσεις και είχε αφήσει πίσω της την έλλειψη των πόρων. Η ιδεολογία ότι το καθεστώς μπορεί να δικαιολογήσει τη μονοπώληση της εξουσίας μόνο όταν αυτό εξυπηρετεί ένα υπεύθυνο σύστημα δικαιοσύνης, διαπερνά όλα τα επίπεδα αυτού του οράματος.

Η ταχεία ανατροπή των Noveschi το 1355, μετά τα καταστροφικά χρόνια της πανούκλας και την εξωτερική υποστήριξη της Γαλλίας, έδειξε ότι το καθεστώς τους δεν ήταν τόσο αρμονικό ή σταθερό όπως προβλέπεται από το έργο να υποθέσουμε. Αν και συμπεριέλαβαν τους ευγενείς casati σε κάποιο βαθμό, η ζήλια μεταξύ των τάξεων οδηγούσε συχνά σε ξεσπάσματα αναρχίας, ενώ και οι κατώτερες τάξεις εύκολα θα μπορούσαν επίσης να κινητοποιηθούν κατά των Noveschi, δεδομένου ότι είχαν την αίσθηση ότι οι φόροι τους είχαν υπεξαιρεθεί για την καταβολή των μισθών σε υπαλλήλους και μισθοφόρους, μεταξύ των οποίων και η αστυνομική δύναμη των 3.000 στρατιωτών.

Οι Noveschi ακολούθησαν ένα συνειδητό αισθητικό και πολιτικό πρόγραμμα που υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι προσέλαβαν τον Lorenzetti να δημιουργήσει ένα μοναδικό έργο τέχνης για να περιγράψει τη Δημοκρατία ως έργο τέχνης. Άφησαν πίσω τους μια σειρά από εντυπωσιακές παρεμβάσεις, τόσο μνημειακών όσο και υποδομών, που ώθησαν την πόλη στο όριο της ανάπτυξης πέρα από το οποίο δεν θα μπορούσαν ποτέ να φτάσουν μέχρι πρόσφατα. Υπάρχει μια επιγραφή στη μεγάλη αίθουσα του Συμβουλίου της Καμπάνας, κάτω από την εικόνα της Παναγίας του Simone Martini, το μεγάλο έμβλημα της πόλης και τον πολιούχο άγιο, που συνοψίζει τη νέα συμπεριφορά της εμπορικής τάξης στην πόλη: "Αυτοί που εργάζονται σκληρά για έναν όμορφο και έντιμο στολισμό της πόλης τους είναι άξιοι επαίνων και επιδοκιμασιών. Χωρίς τάξη, δεν γίνεται τίποτα καλό, και εσείς είστε οι άνθρωποι που πρέπει να εγκαθιδρύσετε την τάξη και το νόμο σε ολόκληρη την πόλη."
Η ομορφιά έγινε ένα δημοτικό όραμα για τους Noveschi, ένα ρητορικό εργαλείο για να συλλάβει τη φαντασία της πόλης και να εγκαθιδρύσει ένα νέο κράτος μετά την φεουδαρχική εποχή, όπου η δικαιοσύνη θα ήταν το θεμέλιο της εξουσίας και όχι η ισχύς ή η θρησκευτική αρχή."